Кыргыз тилиндеги дээрлик бардык куранды мүчөлөр уңгудагы (негиздеги) тыбыштарга карата өзгөрүп, бир нече варианттарда колдонулат. Биз төмөндө алардын баштапкы формасы деп эсептелген түрүн гана келтирдик.
-луу мүчөсү (байыркы формалары -лыг, -лык, -лы, -ты) өтө көп сын атоочторду жасап, эң өнүмдүү куранды болуп эсептелет. Бул куранды төмөнкүдөй маанилердеги сын атоочторду жасайт:
- Заттагы кандайдыр бир нерсенин бар экендигине байланыштуу касиетти билдирет: канаттуу куш, кумдуу жер, дарактуу кыштак, токойлуу талаа, ж.б.
- Аныкталгыч сөздүн өзүндө кандайдыр сапаттын, касиеттин бар экендигин билдирет: акылдуу кыз, эстүү бала, таланттуу жаштар, тартиптүү окуучу, билимдүү студент ж.б.
- Аныкталгыч сөздөгү сапаттык белги болуп эсептелген нерсенин арбын, мол же көп экендигин билдирет: оттуу жер, таштуу жол, чөптүү аянт, сүттүү уй, кылкандуу дан ж.б.
-сыз курандысы менен жасалган сын атоочтор -луу курандысы аркылуу жасалган сын атоочторго карама-каршы маани берет, башкача айтканда, бул эки мүчө бири-бирине антоним мүчөлөр болуп саналат. -сыз курандысы жалганып атооч сөздөрдөн жасалган сын атоочтор төмөнкүдөй маанилерди билгизет:
- Аныкталгыч сөздөгү кандайдыр бир нерсенин жок экендигине байланыштуу касиетти билдирет: суусуз жер, китепсиз окуучу, үйсүз киши, кантсыз чай ж.б.
- Аныкталгычтагы кандайдыр сапаттын, касиеттин аз экендигин, жетиштүү эместигин билгизет: алсыз адам, эссиз кыз, акылсыз бала ж.б.
- Аныкталгыч сөздөгү кандайдыр сапаттын, касиеттин жок экендигин билгизет: тартипсиз окуучу, адилетсиз иш, даамсыз тамак, түссүз өң ж.б.
- «Сан», «эсеп» деген сөздөргө жалганып келсе, аныкталгычтагы ошол касиеттин молдугун, көптугүн билдирет: сансыз дүйнө, эсепсиз мал ж.б. Эпсиз (эпсиз көп) деген сөз да
«арбын» же «өтө эле мол» маанилерин берет.
-дай курандысы (байыркы формасы -так, -даг) атооч сөздөрдүн дээрлик бардыгына жалганып сын атоочту жасоого жөндөмдүү. Ал төмөнкүдөй маанилерди берет:
- Аныктагычтагы сапаттык белгинин кандайдыр башка затка окшоштук касиетин билгизет: балдай таттуу, калемпирдей ачуу, булактай тунук, суудай таза ж.б.
- Аныктагычтын форма, көлөм, чоңдук белгилеринин кандайдыр башка затка окшоштук болгон касиетин билдирет: мончоктой жаш, кенедей акыл, карышкырдай сүр, аюудай айбат, кылдай ичке ж.б.
- * Кыймыл-аракеттин аткарылышына, жүрүшүнө окшош белгилерди, касиетти билгизет: оттой күйөт, балыктай сүзөт, чоң кишидей сүйлөйт, кишидей бас ж.б.
Эскертүү: Ушул маанисинде тактооч сөз түркүмүнүн эрежесине туура келет, бирок, биринчиден, сапат маани күчтүү болуп, экинчиден сын атоочту жасоочу мүчө сөз жасап жаткандыктан булар сын атоочтор болот.
- Аныкталгыч болуп келген сын атоочтогу касиеттин молдугун, арбындыгын, күчтүүлүгүн, көптүгүн билдирет: сүттөй ак, темирдей катуу, үйдөй чоң ж.б.
-лык курандысы (теги боюнча байыркы -лы, -лыг мүчөсү менен байланышат) аркылуу жасалган сын атоочтор да бир топ арбын, алар төмөнкүдөй маанилерди берет:
- Аныкталгычтын мезгилдик өлчөм, ченем касиетин билдирет: кыштык отун, жылдык киреше, айлык маяна; Күндүк өмүрүң болсо, түшкүсүнө жорго мин. (Макал)
- Аныкталгычка арналуу касиетти билдирет: күздүк буудай, жемдик арпа, комуздук жыгач, көйнөктүк кездеме ж.б.
- Аныкталгычтын көлөмдүк өлчөм, ченем касиеттерин билгизет: бир чакалык бал, беш сомдук акча, литрдик идиш, үч арабалык чөп ж.б.
- Аныкталгычтын башка затка тиешелүүлүк касиетин билгизет: окумуштуулук даража, студенттик күндөр, тармактык илим, класстык чогулуш ж.б.
- Аныкталгычтын тегине жараша орундук касиет белгисин түшүндүрөт: айылдык врач, шаардык кыз, бишкектик окумуштуу, элеттик балдар, суусамырлык чабан ж.б.
-лаш курандысы. Бул куранды этиш жасоочу -ла жана мамилелик -ыш мүчөлөрүнүн биригишинен келип чыккан. -лаш менен жасалган сын атоочтор төмөнкүдөй маанилерге ээ:
- Тууганчылык тек-жай касиетти билгизет: аталаш ини, эмчектеш балдар, энелеш эки бир тууган ж.б.
- Аныкталгычтын орундук тек-жай касиет белгисин аныктайт: айылдаш кыздар, жердеш киши ж.б.
- Аныкталгычтын жашташ, куракташтык касиетин билдирет: курсташ балдар, классташ кыздар, замандаш курбу, курбалдаш бала ж.б
- Аныктагычтын кимдир бирөө менен кандайдыр пикирдештик касиетин билдирет: санаалаш теңтуштар, тилектеш дос, кесиптеш курбу, кызматташ киши ж.б.
- Аныкталгычтагы белгиге ортоктош, биргелештик белгилерди көрсөтөт: сырдаш курбу, өңдөш балдар, акылдаш теңтуш ж.б.
-чыл курандысы аркылуу уюшулган сын атоочтор төмөнкүдөй маанилерди билдирет:
- Аныкталгычтын жөндөм, шык белгилерин көрсөтөт: ойчул киши, баамчыл бала ж.б.
- Аныкталгычтагы көндүм, адат болуп кеткен белги касиеттерди билгизет: эмгекчил киши, уйкучул адам, суучул жигит ж.б.
- Аныкталгычтын кандайдыр башка затка ыктагандык касиетин билдирет: тууганчыл бий, жердешчил жетекчи ж.б.
-чан курандысын да биз өнүмдүүлөрдүн катарына коштук, анткени ал кийинки кездерде кабыл алынган жаңы сөздөрдүн көпчүлүгүнө жалганууга жөндөмдүү болуп баратат. Мындай сын атоочтор төмөнкүдөй маанилерге ээ:
- Аныкталгычтын кийген кийимине карата касиетин билгизет: кийимчен бала, жемпирчен киши, майкечен спортсмен, тончон абышка, жынсычан кыз, курткачан жигит ж.б.
- Аныкталгычтын унаасынын, улоосунун түрүнө байланыштуу өзгөлөнгөн белгисин билдирет: атчан аксакал, төөчөн киши, велосипедчен спортсмен, мотоциклчен жигит ж.б.
- Аныктагычтын алып жүргөн, көтөргөн буюму боюнча башкалардан айырмаланган белгисин көрсөтөт: жаачан спортсмен, мылтыкчан мерген, калканчан жоокер, найзачан желдет, сумкачан бала, баштыкчан аял ж.б.
