Поиск по тэгу 'этиш'
library_books
Морфология
[Эл-Сөздүк онлайн словарь кыргызского языка](http://el-sozduk.kg/)
[Учебники по кыргызскому языке и литературе :
bizdin.kg](http://bizdin.kg/%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%9E%D0%BA%D1%83%D1%83-%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B/)
..
library_books
Конструкции с каузативными глаголами в киргизском языке
Монография посвящена изучению морфологического каузатива в киргизском языке. В
работе достаточно широко и детально анализировано образование и значения
каузативных глаголов, а также конструкции с данными глаголами. Предназначается
специалистам по киргизскому языку, типологии, тюркологам, студентам-филологам.
[Эл-Сөздүк онлайн словарь кыргызского языка](http://el-sozduk.kg/)
[Учебники по кыргызск..
library_books
Этиш сөздөрдүн синтаксистик жол менен жасалышы
Сөз жасоонун синтаксистик жолу менен татаал этиштер жасалат да, алар дээрлик
кошмок сөздөр болуп уюшулат. Бардык түгөйлөрү этиш (же этиш менен чакчыл )
болуп келген татаал этиштер да ( айта бер-, отура тур-, сүйлөй кой-, токтоп
тур-, токтотуп кал- ж.б.); бир түгөйү атоочтордон болуп уюшулган татаал
этиштер да ( ашык бол-, кол кой-, көз сал-, тил ал-, добушка кой-, изине
түш-, четке как-, ..
library_books
Өнүмсүз курандылар
-н (-ын): өкүн-, чокун-,
-са: акса-, жаңса-, мойсо-
-сый: үксүй-
-чы: апчы-, чапчы-
-шый: купшуй-, окшуй-, быкшый-
-шы: быкшы-, ыкшы-
..
library_books
Аз өнүмдүү куранды
-а: балдыра-, божура-, бөжүрө-, булдура-, былжыра-, келжире-, какыра-, кычыра-, чыркыра- ж.б.
..
library_books
Тууранды сөздөрдөн этишти жасоочу курандылар. Өнүмдүү курандылар
-ай (-й): бажырай-, балчай-, болтой-, бөлтөй-, калдай-, колтой-, көлтөй-, кыйшай-, одурай-, жалпай-, томпой-, торсой-, тыртай-, саксай-, чалкай-, челкей-, шылкый-, чолой-, үксөй-, ырсай-, үтүрөй- ж.б.
-ый: алпый-, балкый-, балпый-, былтый-, даңкый-, диңкий-, кеңкий-, локуй-, лөкүй-, тултуй, чулчуй-, шалпый-, ыркый- ж.б.
-ылда: арсылда-, арылда-, борсулда-, бышылда-, карсылда-, күрсүлдө-, кы..
library_books
Этиштен этишти жасоочу өнүмсүз курандылар
-ай: кичирей-, жапырай-
-гала: тайгала-, сойголо-, сыйгала-
-к: жулк-, кызык-, тынык- (тыңы-к)
-ман: иймен-, тайман-
-маш: кармаш-, таймаш-
-мыш: жылмыш-
-па: жайпа-, чайпа-
-са: өксө-, тепсе-
-чы: аарчы-, чапчы-, кыпчы- (кымчы-)
-чыла: барчыла-, жокчула-, борчоло-
-шыр: жапшыр-, капшыр-, тыкшыр
..
library_books
Этиштен этишти жасоочу аз өнүмдүү курандылар
-а: бура-, кама-, кура-, сүрө-, тая- (тайа-), ура-
-ала: кубала-, тебеле-, чычала-, себеле-, ушала-
-ар: бышар-, тунар-, чегер-, чөгөр-, чыгар-
-дар: каңтар-, коңтор-, көңтөр-, кыстар-, оодар-
-жы (-ылжы): жылжы-, кубулжу-, коймолжу-, тамылжы-, чоюлжу-, чубалжы-
-ка: жайка-, ийке-, өйкө-, тирке-, чайка-, чүмкө-
-пчи (-ыпчы): кейип-кепчи-, терип-тепчи-, тердеп-тепчи-
-ра: жайр..
library_books
Этиштен этишти жасоочу өнүмдүү курандылар
-гансы: ачкансы-, айткансы-, баскансы-, келгенси-, кеткенси-, көтөргөнсү-, токтогонсу-, чапкансы-, ургансы-, ыйлагансы-, жапкансы-, бүткөнсү- ж.б.
-гыла: кескиле-, койгула-, сайгыла-, созгула-, тыткыла-, туткула-, ургула-, тепкиле-, тешкиле-, түрткүлө-, үзгүлө-, чапкыла-, чойгула-, ургула- ж.б.
-ла: кармала-, онтоло-, сыйпала- (сыймала-), сүйрөлө-, сүрөөлө-, тырмала-, чымчыла-, кымтыл..
library_books
Атооч сөздөрдөн этиш жасоочу өнүмсүз курандылар
-ан: оозан-, узан-
-ыт: жогот-, түгөт-
-бар: албыр-, жалбар-
-бы: желпи-, олбу-: олбуп-солбуп-
-лык: ардык-, соолук-
-ра: куура-, сооро-
-са: көксө-, сууса-, жаңса-, эңсе-, (акса-)
-сы: сүрсү-, (өксү-)
-сын: бойсун-, моюнсун-
-ча: курча-, (калча-)
-чый: куучуй-, тикчий-
-чыла: кедейчиле-, көпчүлө-
-чылан: акчылан-
-ша: какша-, тыңша-
-шырай: акшырай-, кем..
library_books
Атооч сөздөрдөн этиш жасоочу аз өнүмдүү курандылар
-ал: жаңыл-, жогол-, жөтөл-, койул-, тирил- ж.б.
-ар: агар-, көгөр-, бозор-, кайгыр-, кыскар-, жаңыр- ж.б.
-ка: теске-, иске- ж.б.
-сы: баатырсы-, жакшысы-, кыйынсы-, семизси-, өйдөсү-, улуусу- ж.б.
-сын: мыктысын-, баатырсын-, өйдөсүн-, теңсин-, тыңсын-, акылдуусун-, билимдүүсүн ж.б.
-шы: болукшу-, быкшы-, бүкшү-, какшы-, нымшы-, толукшу-, шаңшы-, ше..
library_books
Атооч сөздөрдөн этиш жасоочу өнүмдүү курандылар
-а: кана-, жоло-, түнө-, түзө-, сына-, күчө-, өөнө-, жыйна-, сана-, орно-, ата-, ойно-, жаша-, кана-, тише-, бошо-, теңе-, ото-, аша-, кына- ж.б.
-ай: азай-, көбөй, оңой-, жооной-, картай-, саргай-, улгай-, сокурай-, кеңей-, бүкүрөй-, муңай-, чоңой- ж.б.
-ар: кыскар-, агар-, көгөр-, түнөр-, жакшыр-, эскир-, карар-, тазар-, бозор-, жашар-, ичкер-, саргар-, жоонор-, жука..
library_books
Этиштердин морфологиялык жол менен жасалышы
Морфологический способ (аффиксация) характеризуется образованием новых слов на
базеимеющихся в языке основ и аффиксов. Глаголы образуются от основ всех
частей речи, в том числе и от других глаголов.
К продуктивным аффиксам глагольного словообразования относятся следующие:
Аффикс -ла (-ле, -ло, -лө, -да, -де, -до, -дө, -та, -те, -то, -тө) образует
глаголы от именных основ. Семантика их очень ра..
library_books
Словообразование глагола
Словообразование глаголов представляет собой сложную систему, в которой
выделяется два основных способа создания новых глагольных единиц:
морфологический (путем присоединеиия словообразовательных аффиксов) и
лексико-синтаксический (путем сложения лексем).
..
library_books
Этиштин жакталышы
Ар кандай мамиле жана ыңгай формасындагы этиштерде кыймыл-аракетти аткаруучу
тараптар, башкача айтканда, логикалык субъектилер болот. Алар сүйлөөчү тарап
жана өз ара сүйлөшүүгө катышпай турган өзгө тараптар болушу мүмкүн. Биз
жогоруда белгилегендей, бул тараптар биринчи жак (мен, биз), экинчи жак
(сен, сиз, силер, сиздер) жана үчүнчү жак (ал, алар) деп аталат. Жактар
тууралуу жогоруда айты..
library_books
Мамиле мүчөлөрүнүн кабатталып келиши
Сүйлөмдө субъект менен объектинин ортосундагы карым- катыштар өтө ар түрдүү
болот. Агглютинация тилдеринин өзгөчөлүгү ушунда, бир эле сөзгө (уңгуга) бир
нече грамматикалык каражаттар жалганып, текстте айтыла турган ойлор
бузулбастан түшүндүрүлүп кете берет. Мына ушундай өзгөчөлүктөрдөн улам субъект
менен объектинин ортосундагы ар түрдүү карым-катыштарды чагылдыруу зарылдыгына
жараша этиштин мамиле..
library_books
Понудительный залог
Понудительный залог объединяет ряд форм внутриглагольного образования,
которые существенно отличаются друг от друга своими значениями и аффиксами.
Основным и общим значением понудителыюго залога является «понуждение к
действию». В понудительном залоге выражается действие, которое совершается не
одним деятелем, а минимум двумя; из них один, выступающий в роли подлежащего
(грамматический субье..
library_books
Кош мамиле
Совместный (взаимный или взаимно-совместный) залог обозначает действие,
совершающееся несколькими субъектами. При этом действие может указывать на
нечленимую совместимость деятельности коллективного субъекта или на членимое
взаимодействие субъектов друг с другом.
Совместный залог образуется от глагольной основы за счет присоединения аффикса
-ыш, -иш, -уш, -үш, -ш.
Залог характеризуется мн..
library_books
Страдательный залог
Страдательный залог -- это грамматически организованная трансформация
объекта действия в позицию подлежащего. При этом может происходить и
трансформация субъекта действия в позицию дополнения. Действие, выраженное
страдательным залогом, паправлено на грамматический субъект, который сам при
этом никакого действия не совершает. Логический субъект действия в этом случае
может быть выражен с иомощ..
library_books
Возвратный залог
Возвратный залог образуется от глагольной основы с помощью аффикса -ын (-ин,
-ун, -үн, -н) . Основное значение возвратного залога заключается в
концентрации действия в самом субъекте действия или в направлении действия на
субъект. Поэтому, независимо от характера производящей основы, глаголы в форме
возвратного залога непереходные и не могут иметь при себе прямого дополнения в
винительном падеже...
library_books
Основной залог
Основной залог выступает как универсальная лексико-грамматическая
категория, в которой бытует любой глагол. Общим значением глаголов, входящих в
эту группу является «обозначение действия, совершаемого самим деятелем»,
который грамматически выражен в форме подлежащего. Основной залог не имеет
специальных залоговых аффиксов и объединяет три вида глагольных основ:
корневые (непроизводные) глаголь..
library_books
Категория залога
Залог -- особая лексико-грамматическая категория глагола, которая
определяет отношения между действием и субъектом действия, между действием и
объектом действия. По содержанию и функции формы залога составляют
грамматическую категорию, так как они внутриглагольно определяют
синтаксические возможности глагола: может ли данный глагол выступать в
качестве сказуемого при подлежащем, являющемся лог..
library_books
Категория переходности/непереходности
Категория переходности/непереходности является специфической
характеристикой глагольной лексемы и определяет отношение глагольного действия
к объекту. Конкретное выражение и функционирование категория
переходности/непереходности получает в сфере синтаксиса, ибо переходность
определяется наличием при глаголе прямого дополнения, выраженного формой
винительного падежа, или потенциальной возможнос..
library_books
Этиштин оң жана терс түрү
Жаратылышта, күндөлүк турмушубузда иштин жүрүшү, башкача айтканда, кыймыл-
аракеттин жүзөгө ашышы ар кандай болот. Кээде жай же ылдам аткарылып, кээде
аткарылбай да калат, кээде аткарылышы биз ойлогонго карама-каршы келиши
мүмкүн. Кыргыз тилинде мындай керүнүштөр атайын грамматикалык каражаттар
аркылуу туюндурулат.
Кыймыл-аракеттин аткарылышына, иштин жүрүшүнө, орундалышына жана заттардын ар
канд..
library_books
Этиш сөздөрдүн маанилик топтору
Этиш сөздөр жалпысынан кыймыл-аракеттик, ал-абалдык маанилерди билдирген
менен, чынында алар жалпы грамматикалык маанилик жактан бирдей боло бербейт.
Айрымдары кыймыл-аракетти дана билдирип турса, айрымдарында кыймыл-аракет
билине бербейт. Ошентип, кыргыз тилиндеги этиштердин өздөрү ич ара төмөнкүдөй
бир нече маанилик топторго ажырайт:
-кыймыл этиштер;
абал этиштер;
өзгөрүм ..
library_books
Татаал этиштердин түрлөрү
Кыргыз тилиндеги татаал этиштер тутумундагы сөздөрдүн мүнөзүнө жараша үч топко
бөлүнөт.
1. Этиш түгөйлүү (чакчыл түгөйлүү) татаал этиштер. Түгөйлөрүнүн бардыгы этиш сөздөрдөн турган татаал этиштер этиш түгөйлүү татаал этиштер болот. Мындай этиштердин ар дайым биринчи түгөйү чакчыл формада айтылып, негизги кыймыл-аракетти билдирет. Ал эми экинчи түгөйү анын грамматикалык маанилерине толу..
library_books
Негизги жана жардамчы этиштер
Татаал этиштер адатта эки же андан көп түгөйлөрдөн туруп, кыймыл-аракеттик
маани ар дайым биринчисине, негизги этишке таандык болот. Акыркы түгөй
болуп келген этиш сөздүн өзүнүн нукура лексикалык мааниси солгундап, көпчүлүк
учурда биротоло жоголуп да кетет. Ошондуктан буларды жардамчы (көмөкчү)
этиштер дейбиз. Жардамчы (көмөкчү) этиштер негизги этиштердин маанисине
тактык, кандайдыр толук..
library_books
Жөнөкөй жана татаал этиштер
Кыргыз тилинде этиш сөздөр түзүлүшүнө карай жөнөкөй жана татаал этиштер болуп
экиге бөлүнөт.
Жөнөкөй этиш сөздөр бир гана уңгудан турат: бас-, тур-, отур-, сүйлө-,
аткар-, учкаш-, бекин-, ойгон-, кыймылда-, уйкусура-, мыкчы-, жөлөн-
ж.б. Жөнөкөй этиштер түзүлүшү боюнча уңгу сөздөрдөн (ич-, айт-, бас-, ук-
ж.б. ) жана курандылар аркылуу жасалган туунду сөздөрдөн (камчыла-, сүйл..
library_books
Өнүмсүз курандылар
-гыр курандысы кайсы бир аракеттин натыйжасын аныкталгычтын белгиси
катары көрсөтөт: алгыр куш, өткүр жигит.
-калак (-калаң) курандысы кыймыл-аракеттин өзүн аныкталгычтын
мүнөзүндөгү белги катары көрсөтөт: шашкалак (шашкалаң) киши, күйкөлөк
адам.
-гак курандысы аныкталгычтын ошол кыймыл-аракет менен мүнөздөлөр
белгисин билдирет: соргок адам, тайгак жер.
-..
library_books
Аз өнүмдүү курандылар
-чаак курандысы өзү жалганган этиш сөздөгү кыймыл- аракеттин кишиде
өнөкөт адат болуп кылгандык белгисин көрсөтөт: тарынчаак киши, мактанчаак
бала, эринчээк адам, кызганчаак аял, урушчаак кошуна ж.б.
-ыңкы курандысы аныкталгычтын кандайдыр бир кыймыл-аракеттик абалга
дуушар болгондук касиетин билдирет: бозоруңку өң, салыңкы кабак, жүдөңкү
кебете, көтөрүңкү үн, кубар..
library_books
Өнүмдүү курандылар
-ма курандысы этиш сөздөргө жалганып төмөнкүдөй маанилердеги сын
атоочторду жасайт:
1. Аныкталгычтагы башка бир зат аркылуу пайда болгон касиетти билдирет: дүүлүктүрмө дары, ууктурма газ, ээликтирме адат ж.б..
2. Аныкталгычтын кандайдыр кыймыл аракеттен улам ишке ашуучу касиетин көрсөтөт: ачылма эшик, эзилме бойок, эшилме кум, асынма сумка ж.б.
3. Аныкталгычтын кайсы бир..
library_books
Өнүмсүз курандылар
-көй курандысы аныкталгычтагы кандайдыр өнөкөт сапаттык белгини
билдирет: намыскөй бала, тамашакөй киши, амалкөй адам.
-дар курандысы жалганган заттын аныкталгычта бар экендигин, ага тиешелүү
болгондугун көрсөтөт: карыздар киши, кабардар адам, жарадар жоокер,
кусадар жүрөк, өкүмдар улук.
-ий курандысы аныкталгычта кээ бир абстракттуу түшүнүктөрдүн бар
экендигин ..
library_books
Аз өнүмдүү курандылар
-кы курандысынын сын атооч жасоочу мүмкүнчүлүгү чектелүү. Бул куранды
менен жасалган сын атоочтор төмөнкүдөй маанилерди билдирет:
1. Аныктагычтын мезгилдик касиетин билдирет: кышкы таң, жайкы оюндар, кечки убак, түнкү кооздук ж.б.
2. Аныкталгычтын мейкиндиктеги абалына карата белгисин көргөзөт: четки үй, ортоңку эшик ж.б.
3. Аныкталгычтын орундук абал ..
library_books
Өнүмсүз курандылар
-а: бөлө, жара, жая (жайа), жыра, кыя (кыйа)
-ага: босого, иреге, кемеге, кереге, төтөгө, улага, томого
-ака: алака, жарака
-аке: жалжаке, чалжаке, чойоке
-алак: жапалак, жаталак, көпөлөк, эбелек, шапалак
-ан: айран, бычан, жылан, калкан, чаян (чайан)
-анак: көзөнөк, көрнөк, көрөнөк, таканак, чыканак
-аса: ..
library_books
Аз өнүмдүү курандылар
-аан: булаан, жыгааи, кыраан, сайроон, сүрөөн, талоон,
чыгаан, чыкыроон ж.б.
-гак: айгак, баткак, безгек, каткак, өткөк, сайгак, соргок, тайгак,
таңгак, тоскок, туткак, түргөк ж.б.
-ган: алаган, бабырган, жараткан, капкан, көбүргөн, талкан,
тууган, чагылган, чалкан ж.б.
-ды: бышты, күйдү (ич күйдү), тууду (уюм тууду), учту (учту-учту)
ж.б...
library_books
Өнүмдүү курандылар
-ак(-ык): азык, белек, бутак, бычак, жарак, жатак, жүрөк, жыртык,
калак, карек, катык, кетик, конок, кошок, күрөк, кыйык, орок, өтөк, табак,
таяк, тешик, төшөк, тузак, турак, түшүнүк, шыбак, элек ж.б.
-арман: аларман, берерман, билерман, иштерман, качарман, кетерман,
көрөрман, көчөрман, күйөрман, окурман, өлөрман, сатарман, сүзөрман, тегирмен,
туярман, чабарман ж.б.
-гы: ..
library_books
Өнүмдүү курандылар
Кыргыз тилиндеги дээрлик бардык куранды мүчөлөр уңгудагы (негиздеги)
тыбыштарга карата өзгөрүп, бир нече варианттарда колдонулат. Биз төмөндө
алардын баштапкы формасы деп эсептелген түрүн гана келтирдик.
-луу мүчөсү (байыркы формалары -лыг, -лык, -лы, -ты) өтө көп сын
атоочторду жасап, эң өнүмдүү куранды болуп эсептелет. Бул куранды төмөнкүдөй
маанилердеги сын атоочторду жасайт:
1. Зат..
library_books
Этиш сөздөрдөгү сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби
Этиш сөздөрдө сөз мүчөлөрүнүн орун тартиби
атоочтордукунан бир аз башкача болот. Анткени, этиштерде атоочтордон
айырмаланган грамматикалык категориялар бар. Анын үстүнө этиш сөздөр -
абстракттуу сөздөр. Алардын турпат-көрүнүштөрүн (реалийлерин) көрүүгө,
кармоого мүмкүн эмес.
Этиш сөздөрдө да курандылар жалганса, негизге гана жалганат, ал эми уланды
мүчөлөр болсо, ..
library_books
Глагол
Глаголом называется часть речи, обозначающая действие, состояние,
становление в его процессуальности. Процессуальность как база глагольной
семантики заложена уже в его основе, в связи с чем глагольные основы, за
исключением незначительного количества омонимов типа той 'насыщатьси' и
той 'пир,' не имеют совпадений в других частях речи, а также не наблюдается
перехода глагола в другие части ..